Propriyosepsiyon, önemli bir nöromuskuler duyudur.” 6.duyu”muzun içinde bulur, daha çok somatosensoriyel duyulara dahil edilir. Somatosensoriyel duyular terimi, mekanoresepsiyon (titreşim,basınç,iki nokta ayırımı), termoresepsiyon, denge ve propriyosepsiyonu (konumlandırma ve hareket hissi) içerir. Tüm bu farklı duyu geribildirimleri periferal sinir sistemimizden gelir ve merkezi sinir sistemimize gider. Bu iki sinir sistemi de spinal kord seviyesindedir ve işlenmek için serebral kortekse gönderilir.

Propriyosepsiyon, çeşitli alt kavramlar sayesinde daha iyi anlaşılabilir:

Propriyosepsiyon (Eklem propriyosepsiyon hissi): Propriyosepsiyon, eklemimizin ya da ekstremitemizin pozisyon hissidir. Genellikle eklem pozisyon hissi ile ölçülür-aktif eklem pozisyon hissi ve pasif eklem pozisyon hissi. Eklem pozisyon hissi, bir insanın eklemin pozisyon hissini algılayıp, ekstremitesinin pozisyonu değiştirildiğinde eski haline getirebilme yeteneğidir.

Kinestezi: Kinestezi, vücudun hareket farkındalığıdır (hareket duyusu). Hareket duygusu, hareketlerin süresi, yönü, genliği, hızı, ivmesi ve zamanlaması dahil olmak üzere eklem hareketini anlama yeteneğini ifade eder.

Kuvvet Duyusu: Kuvvet duyusu aynı zamanda çaba / ağırlık / gerginlik hissi veya kuvvet uyumu hissi olarak da bilinir. İstenen kuvvet seviyesini bir veya daha fazla kez tekrarlama (veya eşleştirme) yeteneğidir. Kuvvet duyusunun, tendonlarımızda bulunan golgi tendon organları, kas iğcikleri ve cildimizdeki propriyoseptörlerin geri bildiriminden kaynaklandığı düşünülmektedir.

Hız Değişim Duyusu: Bu duyu, cilde ossilasyon veren bir uyaranın titreşimini hissedebilme yeteneğidir. Propriosepsiyon ile aynı tip büyük afferent sinir lifleri (Aαβ) içinden geçtiğine inanılmaktadır.

Yani, vücudun davranış regülasyonunu ve motor kontrolünü etkileyen çok yönlü bir sistemde eklem kapsülleri, bağlar, kaslar, tendonlar ve deriden gelen nöral girdilerin toplamından oluşur.

Propriosepsiyon çevremizle anlamlı etkileşimler için kritik öneme sahiptir. Propriosepsiyon hareketlerin planlanması, spor performansı, müzik aleti çalma ve sonuçta yaralanmayı önlememize yardımcı olur. Propriosepsiyonun nörolojik temeli öncelikle cildimizde, eklemlerde ve kaslarda bulunan duyu reseptörlerinden (mekanik alıcılar ve propriyoseptörler) gelir. Bu kas afferent reseptörleri, kas, cilt veya eklem gerilmesindeki bir değişikliğin nöral sinyalizasyonu ile ekstremite pozisyonunun ve hareketin tanımlanmasına izin verir. Bu nedenle, propriyosepsiyon temel olarak vücudumuzdaki duyu reseptörleri ve sinir sistemimiz arasında sürekli bir feed-forward (ileri besleme) ve feed-back (geri besleme) girdileri döngüsüdür.

Bir mekanoreseptör, dokulardaki mekanik değişikliklere cevap veren bir duyu reseptörüdür ve değişik tipteki 

Pasinian korpüskülleri

Meissner korpüskülleri

Merkel Diskleri

Ruffini korpüskülleri

Golgi tendon organları

Serbest sinir sonlanmaları gibi farklı mekanoreseptörleri içerir 

Ayrıca, deri ve saçta da mekanoreseptörler bulunmaktadır.

Ligamentlerde 4 çeşit mekanoreseptör bulunmaktadır.Tüm mekanoreseptörler miyelinlidir ve bilgileri hızla merkezi sinir sistemine taşır:

Tip1: (küçük) Düşük eşik, hem statik hem de dinamik ayarlarda yavaş adaptasyon,

Tip2: (orta) Düşük eşik, dinamik ayarlara hızla adapte olma,

Tip3: (büyük) Dinamik ayarlara yavaşça adapte olan yüksek eşik,

Tip4: (çok küçük) Yaralanmayı ileten yüksek eşikli ağrı reseptörleri.

Özellikle Tip II ve Tip III mekanizmalarının kişinin propriyosepsiyonu ile bağlantılı olduğuna inanılmaktadır.

Propriyosepsiyon Bozukluğunun Nedenleri

Propriyosepsiyon bozukluğu yaralanma riskinin artmasına sebep olabilir. Propriyosepsiyon bozukluklarının sebebi hala net değildir. Propriyosepsiyon bozukluğu lokalize doku hasarı, ödem varlığı, ağrı dışında bir nosiseptif girdi yüzünden kaynaklanabilir.

Propriyosepsiyon aşağıdaki faktörlerden etkilenebilir:

• Riskli bir durumdan kaynaklanan geçici bozulma (örneğin alkol tüketimi)
• Yaşa bağlı değişkenler (Propriyosepsiyon kaybı riski sinir, eklem ve kaslarda yaşa bağlı doğal değişikliklerin kombinasyonundan dolayı artar)
• Nöromuskuler sistemi (kaslar, sinirler, serebellum ve merkezi sinir sistemi) etkileyen yaralanmalar ya da medikal durumlar 

Propriosepsiyon bozuklukları aşağıdaki nörolojik durumlar arasında kaydedilmiştir:

• Beyin yaralanmaları; multipl skleroz (MS); felç; Parkinson hastalığı; Huntington hastalığı; ALS (amyotrofik lateral skleroz)
• Diğer sağlık koşulları: fıtıklaşmış disk; artrit; otizm spektrum bozukluğu (ASD); şeker hastalığı; periferik nöropati
• Ameliyat sonrası: kalça protezi veya diz protezi gibi eklem protezi ameliyatı
• Ayak bileği burkulması, ACL yaralanmaları, omuz çıkıkları ve tendinopatiler, whiplash ile ilişkili bozukluklar.

Propriyosepsiyonu Değerlendirme

Propriyosepsiyon ölçümü henüz yeterince gelişmemiştir. Propriosepsiyon, karmaşık bilgisayar arayüzlü ekipmanlar kullanılarak sadece laboratuvar ortamında güvenle ölçülebilir. Klinikte propriyosepsiyon bozukluklarını ölçmek için geçerli, güvenilir ve duyarlı araçların ve sonuç ölçütlerinin eksikliği vardır.

Bir propriyosepsiyon bozukluğundan şüpheleniyorsanız, aşağıdaki klinik yönlere bakın.

• Sübjektif değerlendirme aşağıdakilerle ilgili soruları içermelidir:
• Tek ayak üzerinde ayakta durmada güçlük veya yürürken veya otururken sık sık düşme gibi denge sorunları,
• Düz bir çizgide yürüyememe veya bir nesneye ulaşmada zorluk gibi koordinasyonsuz hareket (ataksi),
• Düşme korkusu nedeniyle merdiven çıkma veya pürüzlü yüzeylerde yürüme gibi belirli etkinliklerden kaçınma.
• Objektif değerlendirme, yukarıdakilerin ve aşağıdaki maddelerin gözlemlenmesini içermelidir:
• Genel koordinasyon (Ulaşma testleri, Yıldız Gezi Denge Testi, Üst ekstremite koordinasyon testleri),
• Sakarlık, örneğin bir şeylere çarpma veya düşme,
• Eğilirken veya otururken denge için bir masaya fazladan ağırlık koymak gibi zayıf postüral kontrol,
• Bir görev için uygun kas gücü düzeyini tanımakta sorun (örneğin: bir nesneyi almak için gereken kuvveti ölçerken veya yazarken kaleme çok sert bastırmak).

Propriyosepsiyonu değerlendirmek için kullanılan testler:

Romberg Testi

Heel-shin: Hastandan bir topuğunu karşı bacağının tibial hattına koyması, aşağı doğru kaydırması ve sonra da yukarı doğru kaydırması istenir. Yerçekimini elimine etmek için bu test sırtüstü pozisyonda yapılır.

Ataksi: Değerlendiren kişi parmağını hastanın erişemeyeceği bir yerde tutmalı ve parmağının yerini aniden değiştirmelidir.

Parmak-burun-parmak testi: Hastadan sırayla burunlarına ve değerlendiren kişinin parmağına olabildiğince çabuk dokunması istenir.

Distal propriyosepsiyon testi: Değerlendiren kişi hastanın kalçasını, dizini ve ayak baş parmağını yukarı ve aşağı hareket ettirir. Daha sonra bu hareketleri hastadan gözleri kapalı bir şekilde tekrar etmesini ister.

Kontralateral eklem eşleştirme görevi: Hastadan ona gösterilen bir eklem açısını tekrar yapması istenir. İki açı karşılaştırılır.

Yeni Beceriler Öğrenmek

Propriyosepsiyon yeni beceriler öğrenmede çok önemlidir. Yeni bir beceri öğrenirken (örneğin bir spor aktivitesi veya artistik bir hareket) o beceriye yönelik propriyoseptif görevlere aşina olmak gerekir. Uygun propriyoseptif girdi olmadan bir ressamın elindeki boyalara bakmadan veya fırçasına bakmadan resim yapması mümkün değildir. Bir sürücünün pedallara bakmadan araba sürmesi mümkün değildir, klavyeye bakmadan yazmak mümkün değildir, ya da bale yapması mümkün değildir. Yani propriyosepsiyon öğrenme ve geliştirme için çok önemlidir. Görsel bir geri bildirime ihtiyaç olmadan çevremizle etkileşime geçebilmemizi sağlar (örneğin bakmadan masadaki bardağa uzanıp almak).

Propriyosepsiyon Eğitimi-Fizyoterapi

Propriyosepsiyon kaybının sebebi ne olursa olsun, klinisyenler kişinin motor becerilerini, kuvvetlerini, dengelerini ve koordinasyonlarını geliştirecek görevler ve aktiviteler vererek rehabilite edebilirler. Klinisyenler ayrıca kişilere propriyosepsiyon bozuklukları ile nasıl günlük aktivitelerini yapacakları konusunda yardımcı olabilirler. Propriyoseptif eğitimin somatosensoriyel ve sensorimotor fonksiyonda anlamlı iyileşmeler sağlayabileceğine dair bazı kanıtlar vardır. Bir somatosensoriyel fonksiyonun yeniden eğitilmesi, somatosensoriyel modalitelerin iyileştirilmesine yönelik müdahaleleri içerir. Müdahale yöntemleri şunları içerir:

• Eğitim,
• Farklı duyusal uyaranları, baskıyı veya nesneleri tespit etme, yerelleştirme, ayırt etme veya tanımada tekrarlayan uygulama ve geri bildirim; UYGULAMA, UYGULAMA, UYGULAMA!
• Propriyoseptif eğitim,
• Denge eğitimi (dengesiz yüzeyler, dış uyaranlarla öngörülemeyen durumlar),
• Çift görev eğitimi (örneğin görsel geri bildirim yokken),
• Somatosensoriyel stimülasyon.

Bilimsel çalışmalar ne diyor?

2005 yılında yapılmış bir sistematik incelemede ise ACL yaralanması veya operasyonu geçirmiş kişilerde propriyosepsiyon ve denge egzersizlerinin etkilerine bakılmış. Bu egzersizleri ACL defisiti olan dizlerde sonuçları iyileştirdiği rapor edilmiş. 2015 yılında yapılmış benzer bir incelemede ise ayak bileği burkulması geçiren kişilerde propriyosepsiyon egzersizlerinin yeniden burkulma riskini azalttığı görülmüştür. Bir 2019 incelemesinde, inme geçirmiş bir kişinin bacağına somatosensoriyel eğitim verilmiş ve kişinin dengesi ve somatosensoriyel fonksiyonlarında gelişme sağlanmış.

Propriyosepsiyon Egzersizleri Sıklıkla Şunları İçerir:

Denge Egzersizleri

Tai-Chi

Somatosensoriyel stimülasyon eğitimi (titreşim terapisi, farklı dokular (pamuk topu ve cırt) gibi)

Eklem yeniden konumlandırma eğitimi

Hazırlayan: Burcu Zehra Sivri

Referanslar: 
Anderson, V. B., & Wee, E. (2011). Impaired joint proprioception at higher shoulder elevations in chronic rotator cuff pathology. Arch Phys Med Rehabil, 92(7), 1146-1151. doi:10.1016/j.apmr.2011.02.004
Chia FS, Kuys S, Low Choy N. Sensory retraining of the leg after stroke: systematic review and meta-analysis. Clinical rehabilitation. 2019 Jun;33(6):964-79.

Daha fazla oku: Fonksiyonel Hareket Taraması (FMS)