Büyük ölçekli doğal afetler, özellikle depremlerin ani başlangıcı ve büyüklüğüne göre uzun kemik kırıkları, ekstremite amputasyonları, spinal kord yaralanmaları, travmatik beyin yaralanmaları, ezilme sendromları, yanıklar ve periferik sinir yaralanmaları dahil olmak üzere ciddi sakatlayıcı yaralanmalarla sonuçlanır. 
 

Geçmişte yaşanan afetlerden öğrenilen dersler ve toplum deneyimi, insan kaybını en aza indirmek ve hayatta kalanların hastalık oranını azaltmak için tasarlanmış kapsamlı afet yönetim planlarına entegre edilmiştir. Ne yazık ki, müdahale planları ve akut bakım protokolleri genellikle rehabilitasyon müdahalelerini içermemekte ve bu da akut rehabilitasyon ihtiyacının ihmal edilmesine neden olmaktadır. Müdahale edilmeyen yaralanmaların komplikasyonları olarak uzun süreli engellilik gibi birey ve toplum için önemli olumsuz sonuçlar ortaya çıkabilir. 

Önceden engelliliği olan kişiler ise, kronik problemin akut alevlenmesinin yanı sıra afet sırasında yeni yaralanmalara maruz kalabilirler ve bu kişilerin bir afet durumunda yaralanma ve ölüm riski daha yüksek olmaktadır. Toplumda bu kişilerin göz ardı edilmesinden dolayı acil durum planlayıcıları çoğunlukla engelli kişilerin özel ihtiyaçları olduğunu fark edememektedir. Bu durumda; bu kişilerin ihtiyaçları zamanında karşılanmazsa, ek engeller gelişmesine, önceden var olan engelin kötüleşmesine ve artan ölüm riskiyle karşı karşıya kalmalarına neden olmaktadır. 

"Afet tıbbı" ve "afet rehabilitasyonu" uzmanlıklarındaki son gelişmeler, afet sonrası acil rehabilitasyon müdahalesinin kritik önemi konusunda farkındalığı artırmaktadır. Uluslararası Fiziksel ve Rehabilitasyon Tıbbı Derneği (ISPRM) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 5. Dünya Kongresi’nde doğal afetlerden sonra acil rehabilitasyon müdahalesi hakkında bir rapor yayınlamış ve acil rehabilitasyon müdahalesinin protokollere entegrasyonunu artırmayı amaçlamıştır. 

ÖNERİLER 

1. Acil afet müdahalesinde tıbbi rehabilitasyon için bilimsel kanıtlar geliştirilmeli.

Doğal afetlerde acil tıbbi müdahalenin bir parçası olarak tıbbi rehabilitasyonu destekleyen yüksek kaliteli bilimsel kanıtlar, bu yönde çalışan toplulukları ve planlayıcıları rehabilitasyon müdahalesinin kritik önemi konusunda ikna edebilir. Veri toplama, mümkün olduğu kadar erken başlamalı ve hastaların bakım sürekliliği hakkındaki rehabilitasyon ihtiyacı aralıklarla tekrarlanmalıdır. Müdahale maliyetleri, mutlaka belgelenmelidir. 

Acil durum müdahalesi sırasında bir afet rehabilitasyon araştırma stratejisi geliştirmek için; afet sonrası olabilecek engellik durumu ve fonksiyonel durum sonuçları belgelenmelidir. Bunun için, geçmişte yaşanan doğal afetlerin raporları dikkate alınarak beklenen engellere yönelik programlar ve fonksiyonel değerlendirme skalaları geliştirilebilir. 

2. Rehabilitasyon afet yardımı uzmanlığı geliştirilmeli ve yerleştirilmeli.

Fizyoterapist dernekleri, rehabilitasyon afet yardımı konusunda üyelerine ve ülkedeki profesyonel ekibe özel eğitim sağlamalı ve ilgili eğitim fırsatlarına katılımı kolaylaştırmalıdır.

Verilen eğitim, afet rehabilitasyonu politikası ve uygulamasında fizyoterapistlere rehberlik edebilmeli ve ek nitelikler sağlamalıdır. ISPRM, bu amaçla fizyoterapistlere rehabilite edici yönetim sağlama konusunda talimat vermek için rehabilitasyona özgü yeterliliklerini içeren bir çevrimiçi müfredat (Engelli Akut Rehabilitasyon Ekibi (DART) programı) geliştirmiştir (Tablo 1).

Tablo 1: Önerilen Akut Rehabilitasyon Ekibi müfredatı

3. Uluslararası bir rehabilitasyon acil müdahale kapasitesi ve ekibi geliştirilmeli.

Bir rehabilitasyon ekibinin sahada olması, kritik dönemde uzmanlık sağlayabilir. Farklı bileşime sahip bu ekipler rehabilitasyon ihtiyacının değerlendirilmesi, tıbbi/cerrahi ekibin bir parçası olarak doğrudan hasta yönetimi ve konsültasyonu, telerehabilitasyon uygulaması, diğer sağlık profesyonellerinin rehabilitasyon eğitimi veya afet yönetim yapısı için rehabilitasyon kaynak koordinasyonu gibi birçok görevi gerçekleştirebilir. Bu görevler ve sorumluluklar, afetin sonuçlarına göre değişiklik gösterebilir (Tablo 2). 

Afet sonra tıbbi rehabilitasyona dahil olan ekipler, WHO Küresel Sağlık Topluluğu planlama ve rehberliği ile müdahalenin tüm düzey ve aşamalarında aktif olarak koordinasyon sağlamalıdır. Böylece müdahale rehberliği, strateji incelemesi ve saha koordinasyonunun geliştirilmesine yardımcı olunabilir.

Tablo 2: Doğal afet sonrası rehabilitasyon müdahaleleri için öneri planı 

4. Düşük kaynaklı bölgelerde afet müdahale rehabilitasyon kapasitesi oluşturulmalı.

Düşük kaynaklı bölgelerde afet müdahale rehabilitasyon kapasitesi oluşturmak kritik öneme sahiptir, çünkü katastrofik doğal afetlerin çoğu minimal altyapı ve zayıf afet planlaması ile karakterize olan bu alanlarda meydana gelmektedir. Böyle bir ekibin ve kapasitenin oluşturulması sonucu, travmatik yaralanmalar için sağlanan rehabilitasyon sayesinde morbidite ve mortalitenin azalması sağlanabilir. 

ISPRM, ulusal afet komiteleri kurmak için bölgesel temsilcileri aracılığıyla ulusal topluluklarla koordinasyon sağlayabilir. Komiteler, yerel müdahale kapasitesini güçlendirecek ve aynı zamanda afetin ölçeğine bağlı olarak uluslararası müdahaleyi kolaylaştıracak bir rehabilitasyon afet müdahale altyapısı geliştirmek için yerel ve ulusal afet yetkilileriyle ortaklık kurabilir. Ülkeye özgü, afetle ilgili politikaların, prosedürlerin ve eğitimlerin çevrimiçi olarak yayınlanması faydalı olabilir.

5. Telerehabilitasyon danışmanlık süreci sağlanmalı. 

Başlıca yardım kuruluşları, bir telerehabilitasyon danışma sürecini finanse etmeyi ve geliştirmeyi düşünmelidir. Standart bir multidisipliner ekibin üyelerinin afetten etkilenen tüm alanları kapsaması mümkün değildir. Belirli bir uzmanlığın eksik olduğu veya yalıtılmış topluluklarda uzaktaki uzmanları (doktorlar ve yardımcı sağlık uzmanları) içeren telerehabilitasyon danışma süreçlerinin geliştirilmesi, çok önemlidir. 

Ek olarak, rehabilitasyon hizmetlerinin bulunmadığı veya merkezlerin hasar gördüğü afet bölgelerinde tıbbi rehabilitasyon sağlamak için mobil bir rehabilitasyon tesisi kullanılabilir. Mobil ortopedi tesisi, 2010 Haiti depreminde başarılı sonuçlar vermiştir. 

Sonuç olarak; tıbbi rehabilitasyon, büyük ölçekli bir doğal afette acil sağlık müdahalesinin önemli bir parçasıdır. Biliniyor ki; fizyoterapistler, bası yaralarının önlenmesi, pozisyonlama teknikleri, tromboembolizmin önlenmesi, ciddi yaralanma yönetimi, büyük yaralanmalardan sonra uzun süreli hareketsizliğin zayıflatıcı etkilerinin önlenmesi ve pre-, peri- ve postoperatif danışmanlık gibi konularda uzmanlardır. Afet müdahale planlarında önlenebilir komplikasyonlar ortaya çıktıktan sonra değil, gerçekleşmeden önce fizyoterapistlere danışılması ve uzmanlıklarından yararlanılması daha önemlidir. 

Hazırlayan: Fzt. Begüm SİMEN

Rathore, F. A., Gosney, J. E., Reinhardt, J. D., Haig, A. J., Li, J., & DeLisa, J. A. (2012). Medical rehabilitation after natural disasters: why, when, and how?. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 93(10), 1875-1881.

 Daha Fazla Oku: Posttravmatik Artrit